Uggvænleg þróun hælismála á Norðurlöndum

Ég er daglega í samskiptum við hælisleitendur á Íslandi. Ég er ekki sérfræðingur í málum þeirra en hef engu að síður lært margt á þessum samskiptum. Bein samskipti við fólk eru oft besta kennslan.

Nú hef ég áhyggjur af þróun hælismála á Norðurlöndum. Það er um regluna „Non-refoulement“, sem bannar að senda hælisleitanda til baka til heimalands síns þar sem viðkomandi óttast að vera þar í lífshættu eða sæta ofsóknum.

Að sögn hælisleitenda sem ég hitti sjálfur og hlustaði nýlega á á Íslandi voru þrír einstaklingar af 7-8 manns sem höfðu verið sendir heim frá Norðurlöndunum þar sem þeir sóttu fyrst um hæli. Hefur einhver áhuga á að vita hvað beið þeirra í heimalöndunum? „Lögregluþjónar biðu eftir mér á flugvellinum og ég var settur beint í fangelsi,“ sagði hver og einn þeirra, en dvalartími þeirra þar var misjafn. Einn var tvö ár í fangelsi. Hælisleitendurnir segjast hafa borið vitni um hvernig „heimsending“ þeirra myndi enda.

„Non-refoulement“ er grundvallarregla sem 33. gr. samnings um réttarstöðu flóttamanna hjá SÞ frá 1951 kveður á um. Auðvitað er þetta ákvæði mjög mikilvægt og margs konar atriði/kerfi í kringum flóttamannamál byggjast á þessari grunnreglu. Ef þessi grunnregla er álitin veigalítil í hælisumsóknum einstaklinga skekur það heildarkerfið og réttarstaða hælisleitenda fer aftur um sextíu ár. Þetta er því alvarlegt mál.

Þetta snertir jafnframt annað alvarlegt mál sem ég hef áhyggjur af. Eins og við vitum er Evrópusambandið með Dublinarreglu og Noregur og Ísland eru aðilar að henni með sérsamningi. Í reglunni er kveðið á um að fyrsta landið þar sem manneskja sækir um hæli skal bera ábyrgð á því máli og leiða það til lykta. Ef einstaklingur sækir um hæli í nýju landi á meðan fyrsta umsókn hans er enn í meðferð í ríkinu þar sem hælisleitandi leitaði fyrst skjóls á það land sem fær aðra umsókn að senda viðkomandi aftur til fyrsta lands.

En forsenda þess kerfis er að hvert og eitt land kanni hælisumsókn vel og sinni henni almennilega. Ef fyrsta land, sem á að bera ábyrgð á ákveðinni hælisumsókn, sýnir málinu kæruleysi eða brýtur reglurnar stenst Dublinarreglan ekki.

Ef nokkur lönd sinna hælisleitendamálum ekki nægilega vel og senda umsækjanda til baka til heimalands síns þrátt fyrir að hann þurfi raunverulega að óttast ofsóknir og jafnvel um líf sitt er slík ákvörðun brot á grundvallarreglum „Non-refoulement“. En það sem er jafn slæmt er að þetta útilokar möguleika á „annarri umsókn“ fyrir viðkomandi hælisleitanda.
Synjun sem hælisleitandi fær einu sinni fylgir honum alla tíð og þótt honum takist að flýja heimaland sitt aftur og sæki um hæli í öðru landi verður hann sjálfkrafa sendur til baka, aðeins vegna hirðulausrar ákvörðunar sem hann fékk í fyrstu tilraun. Það er starfsregla, t.d. í Kanada, að skoða sögu hælisleitanda og hvort viðkomandi hafi fengið synjun í einhverju landi í Vestur-Evrópu áður. Ef svo reynist er umsókn hafnað án þess að fara í málsmeðferð.

Mig langar að ítreka tvennt að lokum. Í fyrsta lagi eiga slík brot (eða mjög grunsamleg aðgerð um brot) sér stað núna í löndum eins og Danmörku, Svíþjóð og Noregi. Þetta eru ekki vanþróaðar þjóðir í mannréttindamálum, heldur þjóðir sem hafa lagt mikið á vogarskálarnar í þeim efnum. Við verðum að vera vakandi svo að þróunin verði ekki of neikvæð í framtíðinni, en til þess megum við ekki lengur horfa á Noreg eða Svíþjóð með okkar „jákvæðu“ fordómum eins og þau brjóti aldrei alþjóðlega samninga í mannréttindamálum.

Í öðru lagi dvelja hælisleitendur í ofangreindum aðstæðum – fólk sem hefur reynslu af því að hafa verið sent aftur til heimalands og fólk sem óttast endursendingu til heimalands frá Noregi – núna á Íslandi. Hvernig bregst íslenska yfirvaldið við í slíkum tilfellum? Mér skilst að það sé ekki auðvelt að finna lausn á þessum málum en samt óska ég þess að réttlætið verði efst í forgangsröðinni á meðal hlutaðeigandi.

(Prestur innflytjenda; 30.júní 2011 FrB.)