Íslenskur, en ekki Íslendingur…?

“Þjóðerni; franskt. Einkenni; Lítur ekki út fyrir að vera Frakki”. Þetta voru spaug konu af afrískum uppruna, þegar frönsk stjórnvöld reyndu að breyta lögum um eftirlit útlendinga í strangari átt í árið 1993. Þessi orð lýsa vel fjarlægðinni sem er á milli þess að vera íbúi samfélags og að vera virkur meðlimur þess samfélags. Eins og sést í innflytjendamálum sérhverrar þjóðar Vestur-Evrópu, þá er langur vegur á milli þess að setja lög sem tryggja réttindi innflytjenda og hins að gera þeim raunverulega kleift að taka jafn mikinn þátt í samfélaginu og aðrir borgarar. Það er enn til veggur sem aðskilur “útlendinga” frá “venjulegum íbúum”. Þessi veggur getur verið menningarlegur, tilfinningarlegur eða þjóðernislegur. “Ég er ekki útilokaður, en ekki heldur talinn með”. Slík reynsla er afar algeng hjá innflytjendum sem eiga heima á Íslandi. Hvað er hægt að gera til þess að brúa þetta bil? Hvað er raunsætt og hvað er hægt að gera beggja megin borðs, svo að Íslendingar og innflytjendur geti nálgast hvor aðra? Mig langar dálítið til að hugleiða þetta mál með því að skoða menningarlega hlið innflytjendamála.

1. Þróun þjóðar fram yfir etníska þjóð

Í upphafi langar mig til að lýsa stuttlega skoðun minni á íslenskri þjóð. Þjóð er nú talin eins konar grun-eining í heiminum, en í raun er hún mjög flókið og umdeilt hugtak. Það eru margar þjóðir til í heiminum, fæðast stöðugt að nýju eða liðast í sundur. Einnig eru margs konar þjóðir til. Þjóð eins og Kína, sem býr yfir 55 mismunandi þjóðarbrotum, eða Pólland, sem stendur í miðri Evurópu, er ekki sambærileg við þjóð eins og Ísland, sem er þjóðarbrotlega einsleit og landfræðilega aðskilin frá öðrum löndum.

Hver þjóð á sín séreinkenni. Þessi einkenni móta sjálfsmynd þjóðarinnar, og öfugt. Hver eru séreinkenni Íslands sem sjálfstæðrar þjóðar? Smæð er vissulega eitt þeirra, en hér langar mig frekar til að taka fram að Ísland hefur hingað til verið einsleit þjóð. Ísland er nefnilega mjög etnísk þjóð. Það sem telst til einkenna etnísks hóps (þjóðarbrots) eru yfirleitt þættir eins og goðsögn um forfeður sína, sameiginleg saga, tungumál, trúarbrögð eða jafnvel matarsiðvenjur. Venjulega á ferli þróunar frá etnísku ríki til stærri þjóðar hverfa sum þessara einkenna eða sameinast við önnur. Þegar fleiri en eitt þjóðarbrot eru til í einni þjóð, styrkjast oft borgaraleg einkenni þjóðarinnar, einkenni sem tryggja réttindi allra íbúa landsins. Einnig verður sameiginleg sjálfsvitund um að að byggja land saman til að halda í einingu þjóðarinnar mikilvægari. Þessi vitund eða tilfinning er nátengd sögu þjóðarinnar.

Það sem telst til einkenna íslenskrar þjóðar eru t.d. goðsögn um að Íslendingar séu harðgerðir afkomendur víkinga, dýrkun á íslensku tungumáli, trú á hreinleika íslenskrar náttúru eða meðvitund um að tilheyra þjóðkirkju. Þessi einkenni sýna okkur að á Íslandi ríkir aðallega etnísk sjálfsmynd, þar sem tungumál, skáldleg dýrkun á náttúru landsins og trú eru einmitt einkenni etnískra þjóðarbrota. Ef ég má taka eitt lítið dæmi úr daglegu lífi okkar, dæmi um þá einsleitni sem gert er ráð fyrir í þjóðfélaginu, bendi ég á auglýsinguna “Íslendingar borða SS pylsur”. Þess konar fullyrðing, “Íslendingar gera þetta eða hitt” heyrist oft í þjóðfélaginu og gefur okkur afar sterklegan etnískan tón. Múslimar á Íslandi borða ekki pylsur vegna þess að þeim er bannað að borða svínakjöt í trúarlegum reglum sínum.(Ég ræði hér ekki hvort SS pylsur séu góðar eða ekki!)

Hins vegar finnur maður tiltölulega sjaldan fyrir borgaralegum einkennum eins og t.d. tilvísun í stjórnarskrá í daglegu lífi fólks eða umburðarlyndi við framandi lífshætti. Notkun erlendrar tungu í þjóðfélaginu fær frekar neikvæð viðbrögð. Á Íslandi sýnist mér að etnísk sjálfsmynd sé líka beinlínis þjóðarsjálfsmynd. Þjóðarsjálfsmynd sem tengd er við borgaralegar hugmyndir hefur enn ekki þróast nóg. Þess vegna er höfðueinkenni íslenskrar þjóðernisvitundar sprottin af aðeins tveimum þáttum, þ.e. “annaðhvort ertu íslenskur eða útlenskur”. Slík þjóðernisvitund styrkir viðhorf Íslendinga til að krefjast einhliða aðlögunar innflytjenda að íslenskum gildum.

Á Íslandi virðist því skorta sjálfsmynd borgaralegs þjóðfélags og það er nauðsynlegt að þróa hana ef við horfum á staðreyndir um aukinn fjölda íbúa af erlendum uppruna á Íslandi. Þjóðin er nefnilega að þróast í áttina að því að verða fjölmenningarleg þjóð. Samt er enn ekki gert ráð fyrir “ó-íslenskum” íbúum.

2. Íslenska sem annað mál

Þegar ég fyrst birti þessa skoðun mína á íslenskri þjóð á málþingi Reykjavíkur Akademíunnar í júní s.l. fékk ég strax andsvar eins og að “á Íslandi ríkir jú borgaraleg sjálfsmynd líka eins og í Bandaríkjunum, sjáðu t.d. félagsþjónustukerfið!” Ég viðurkenni það. Lög á Íslandi miðast við að þau gilda jafnt fyrir alla. Það er mjög gott mál. En lítum aftur til smásögunnar frá Frakklandi sem ég kynnti í byrjun. Nú skulum við breyta orðum svolítið. “Þjóðerni: íslenskt. Einkenni: Lítur ekki út fyrir að vera Íslendingur”. Gilda þessi orð líka á Íslandi? Orð þessi snúast ekki aðeins um lagamál eða réttindamál innflytjenda, heldur lýsa þau því hvernig innflytjendum líður í viðkomandi þjóðfélagi. M.ö.o. þessi orð spyrja hvort innflytjandi þyki jafn félagi í samfélagi eða ekki.

Til þess að íhuga þetta atriði verðum við að velta mannlegu og menningarlegu atriði fyrir okkur. Í því sambandi munu allir samþykkja nauðsyn þess að íhuga íslenska tungu. Tungumál er ekki aðeins grunnur fyrir samskipti manna, heldur er það einnig notað í þeim tilgangi að aðskilja sig frá öðrum og halda í einingu etnísks hóps. Etnískur hópur gefur sem sagt tungumáli sínu hlutverk og merkingu í sínu etníska umhverfi. Þetta er mikilvægt atriði til íhugunar á Íslandi.

Íslendingar eru búnir að fela tungumáli sínu stórt hlutverk sem tákn þjóðernisvitundar sinnar. Það er ekki erfitt að sjá að svona vitund Íslendinga á tungumál sín gerir það erfiðara fyrir innflytjendur að fá viðurkenningu á íslenskukunnáttu sinni. Hin hefðbundna túlkun Íslendinga á menningarlegri þýðingu íslenskrar tungu leiðir óhjákvæmilega til árekstra á milli þjóðernishyggju Íslendinga og þróun þjóðarinnar að fjölmenningarsamfélagi. Dr. Hallfríður Þórarinsdóttir, mannfræðingur, gerir grein fyrir þessu atriði mjög vel og ítarlega í sínum verkum.

Það er algeng hugmynd, sérstaklega á meðal hámenntaðs fólks, að leggja áherslu á íslensku sem kjarna menningar sinnar. Í því samhengi er íslenska tungumálið ekki aðeins tæki til að halda samskiptum á milli manna, heldur er það gert að sál, sögu og menningu Íslendinga. Sumir segja að það að læra íslensku sé að læra sögu, bókmenntir og anda Íslendinga. Ég hef ekkert á móti þessari hugmynd og get verið frekar sammála henni svo framarlega sem við tölum um íslenskunám á sérfræðissviði, eins og bókamenntafræði eða sagnfræði. Hins vegar er ég algjörlega ósammála því að nota þessa hugmynd gegn hverjum einasta útlenska manni sem lærir íslensku til þess að búa hérlendis. Í borgaralegu samfélagi getur innflytjandinn nýtt sér íslenskuna sem tæki til samskipta, en í etnísku samfélagi er “ófullkomin” íslenskukunnátta hans notað sem tæki útilokunar, tæki sem kemur í veg fyrir uppbyggjandi samskipti við “innfædda”.

Hér liggja ákveðin grundvallarmörk á milli borgaralegs og etnísks samfélags.

Í þessu samhengi nota ég tiltölulega nýtt hugtak, þ.e.“íslenska sem annað mál”. Þetta orðalag sést stundum hér og þar og er þá aðallega átt við íslensku sem kennd er börnum sem eiga annað móðurmál en íslensku. En ég vil frekar skilja þetta nýja hugtak í samhengi við ofangreinda “borgaralega sjálfsmynd þjóðarinnar”. Ég segi einfaldlega; “íslenska sem annað mál” er íslenska sem útlendingar tala. “Íslenska sem annað mál” er tæki til þess að njóta samskipta við íslenskumælendur. Málfræðilega mun slík íslenska líklega vera ófullkomin og skáldlega mun hana ekki koma til greina. Menningarlega mun hún skorta innsýn og skírskotun til sögu og menningarlífs Íslendinga. “Íslenska sem annað mál” er nefnilega léleg íslenska ef hún er metin á hefðbundinn hátt. Hvað finnst ykkur um slíka íslensku?

Mig langar til að rökstyðja þrjú atriði til stuðnings hugmyndinni um “íslensku sem annað mál”. Í fyrsta lagi spyr ég einnar spurningar varðandi tungumálakunnáttu og önnur menningaratriði sem eru tengd við tunguna. Mér skilst að flestir Íslendingar tali ensku. Hve margir þeirra eru þá búnir að lesa ljóð eftir Chaucer, Shakespeare eða Whitman og þar með skilja “sál” Breta eða Bandaríkjamanna? Þegar við notum ensku er okkur sama hvort við séum með slíka þekkingu eða ekki. Af hverju? Af því að við erum vön því að nota ensku sem “annað mál”. Það að við notum ensku eingöngu sem slíkt samskiptatæki dregur á engan hátt úr gildi enskra bókmennta eða þýðingu þeirra fyrir enska þjóðarvitund. Ástæða þess að fólk tengir strax íslenskt tungumál við menningu Íslendinga er aðallega sú að Íslendingar eru ekki vanir því að hugsa um íslensku sem “annað mál”. Fyrir Íslendinga er íslenska ekkert annað en móðurmál. Fólk þekkir ekki notkun íslensku sem annars máls. Þetta þarf að breytast

Í öðru lagi vil ég benda á að jafnvel þótt “íslenska sem annað mál” sé léleg íslenska í samanburði við íslensku sem innfætt fólk talar, þá þarf hún ekki að vera slæm. “Íslenska sem annað mál” er ákveðinn farvegur þar sem mismunandi menningarstraumar mætast og færast hingað til landsins. Með innflytjendum myndast möguleiki á því að kynnast jákvæðum hluta ólíkrar menningar sem auðgar íslenskt þjóðfélag.

Í þriðja lagi er “íslenska sem annað mál” raunverulegt merki um þróun borgaralegrar sjálfsmyndar Íslands. Ef þjóðfélagið viðurkennir framlag og merkingu “íslensku sem annars máls” þá fáum við innflytjendur að njóta okkar eigin íslensku. Ég er ekki að hvetja til þess að tala lélega íslensku, en ég hvet til þess að tala frekar en að þegja. Innflytjendur langar til að tala betri íslensku, en það sem við getum tileinkað okkur er takmarkað. Jafnframt finnst mér mun miklvægara að hver og einn innflytjandi, sem getur bjargað sér á íslensku, styrki þekkingu sína á eigin sérsviði t.d. í atvinnulífinu til að geta lagt ríkari skerf til samfélagsins, fremur en að lesa Njálssögu til að bæta þekkingu sína á íslenskri menningu.

Tillaga mín er að við reynum að þróa hugtak um “íslensku sem annað mál” á jákvæðan hátt og telja þetta nýja fyrirbæri til hluta menningar þjóðarinnar. Raunmynd þessa gæti t.d. verið að útlenskir menn sem tala íslensku hafi umsjón með útvarps- og sjónvarpsþáttum eða að það sé hluti kennsluáætlunar að hlusta á þá. En fyrst og fremst er nauðsynlegt að ákveðin hugmyndarfræðileg breytnig eigi sér stað hjá Íslendingum. Ég held að ef “íslenska sem annað mál” fær almenna viðurkenningu á Íslandi, þá muni lífskjör innflytjenda bætast mikið og þeim regnast auðveldara að verða virkir félagar þjóðfélagsins.

3. Virkari þátttaka innflytjenda í þjóðfélaginu

Hugtakið “íslenska sem annað mál” er hluti af þróun borgaralegrar þjóðarsjálfsmyndar. Það viðurkennir að íslensk tunga verði að vera tungumál og tæki til samskipta, ekki aðeins fyrir Íslendinga heldur líka “ó-íslenska” íbúa Íslands. Þessi þróun sýnir okkur að hefðbundin þjóðarmynd, sem er jafnan: Ísland = Íslendingar = íslenska sem móðurmál, breytist í náinni framtið. Ný þjóðarmynd verður: Ísland = Íslendingar bæði innfæddir og af erlendum uppruna = íslenska sem móðurmál og annað mál. Þessi breyting þjóðarmyndar takmarkar sig ekki við tungumálið, heldur mun breiðast til menningarsvæðisins alls. Þessi breyting er nefnilega þróun til þroskaðrar þjóðar fram yfir etníska þjóð.

Ég vil forðast það að valda misskilningi. Ég segi ekki að Íslendingar þurfi að afsala sér menningu sinni. Ég segi ekki að menningarvernd Íslands sé röng. Þvert á móti finnst mér mjög mikilvægt að halda áfram viðleitni menningarverndar. En þjóðin getur um leið viðurkennt tilvist öðruvísi menningarheima hérlendis og þar með stækkað sjálfsmynd sína. Menningarvernd Íslendinga á að standa á gagnkvæmri virðingu fyrir mismunandi menningarheimum. Annars mun íslensk menning sjálf skaðast í framtíðinni. Ef skortur er á gagnkvæmri virðingu til annarra þýðir það að sú menning eigi ekki skilið virðingu fyrir sjálfri sér.

Nú langar mig til að skjóta að öðrum atriðum. Hvað eigum við að gera á þessu þróunarferli þjóðarinnar? Hvað getum við gert til þess að bæta aðstæður innflytjenda í þjóðfélaginu, t.d. til að berjast við kynþáttafordóma eða mismunun eftir þjóðerni? Að mínu mati er mikilvægasta málið að móta nýja þjóðarvitund sem nær til bæði innfæddra Íslendinga og innflytjenda. Eins og ofangreint hefur Ísland verið hingað til mjög einsleit þjóð. Á Íslandi er engin hætta á því að breyting eða vanþroski þjóðarvitundar valdi stríði milli mismunandi etnískra hópa eins og að hefur gerst í fyrrverandi Sovétríkjunum eða Júgóslavíu.

Þvert á móti getur vanþroski þjóðarvitundar valdið aukningu duldra fordóma, ofbeldi gagnvart íbúum sem eru með öðruvísi útlít en hefðbundin mynd Íslendinga og áhætta sjálfsmyndar fyrir næstu kynslóð innflytjenda. Áhætta sjálfsmyndar innflytjendabarna sést t.d. í Þyskalandi eða Bretlandi. Börn innflytjenda hafna því að tilheyra frum-etnískum hópum sínum og segjast vera bara venjulegir Þjóðverjar eða Bretar. Engu að síður telja “frum-íbúar” þar, þótt ekki allir, þau ekki til meðlima sinna. Þannig tapa innflytjendabörn föðurlöndum sínum og síðan sjálfsmyndum. Þau spyrja; “Hverjir erum við? Er þetta ekki okkar land?” Mér finnst að slík vandamál geti gerst á Íslandi í alvöru eða þau gerast nú þegar.

Þess vegna verður þjóðarvitund að þróast saman með þróun þjóðarinnar.Til að svo megi verða eru a.m.k. tvö atriði talin mikilvæg.

Í fyrsta lagi eigum við innflytjendur að taka virkan þátt í þjóðfélaginu með því að tjá skoðun okkar. Stjórnvöld bæði ríkis og sveitafélaga eiga að hvetja slíkt. Innflytjendur eru líka félagar þjóðfélagsins. Nú þegar eru innflytjendur að styðja efnahag þjóðarinnar og halda honum uppi sérstaklega á landsbyggðarsvæðum. Slíkt framlag á að sjást á fleiri sviðum en bara efnahagssviðinu. Sérstaklega finnst mér nauðsynlegt að innflytjendur taki frá byrjun þátt í stefnumótun ríkis og sveitafélaga. Innflytjendur eru ekki aðeins þiggjendur þjónustu. Þeir geta lagt sitt að mörkum með því að sýna fram á öðruvísi sjónarmið og hugsjón til þjóðfélagsins. Það er stór kostur fyrir þjóðfélagið að fá mismunandi hugmyndir sem innflytjendur bera með sér til landsins.

Í öðru lagi verðum við að forðast að móta stétt á milli innfæddra Íslendinga og innflytjenda. Mér finnst gott að á Íslandi eru innflytjendur ekki búnir að móta sérhverfi til að búsetu. Það er ekki til “Múslimastræti” eða “Kínverjargata” eins og oft sést í öðrum löndum. Þessi staðreynd hlýtur að nýtast vel fyrir forvarnarstefnu um fordóma. Ef fólk mótar séríbúahverfi fyrir sig, mun reynast erfiðara að hvetja til fjölmenningarlegra samskipta í samfélaginu. Hins vegar getur fólk af erlendum uppruna verið einangrað ef það á ekki sitt eigið hverfi. En þessi einangrun á að leysast með því að auka samskipti við Íslendinga, ekki með því að móta sérhverfi fyrir sig. Bæði innfæddir Íslendingar og fólk af erlendum uppruna eru að búa saman og byggja land saman.

Við innflytjendur verðum hins vegar einnig að passa okkur á að búa ekki til eins konar stéttir á meðal innflytjenda, hvorki á milli þeirra sem tala góða íslensku og þeirra sem ekki tala, né á milli þeirra sem hafa búið hér lengi og þeirra sem eru nýkomnir. Fordómar og mismunun eru ekki aðeins til í meirihluta, heldur líka í minnihlutahópum.

Lokaorð

Innflytjendamál eru samfélagsfræðileg mál og mannleg mál. Þau varða tvær sjálfsmyndir, sjálfsmynd þjóðar sem tekur á móti innflytjendum og sjálfsmynd hvers einstaks innflytjanda. Fyrir þjóðina snertir málið þjóðernisvitund og fyrir innflytjandann snertir það spurninguna; “hver er ég og hverju tilheyri ég?”. Þetta er spurning sem öll trúarbrögð, þ.á.m. kristni, reyna að svara og flestar etnískar goðsagnir reyna að útskýra.

Með þessari spurningu þróaðist mannkynið hingað til, og svo er líka á Íslandi. Þetta er stóra spurningin um hvar við leggjum undirstöðu tilveru okkar.

(Prestur innflytjenda, 24.nóvember 2001 Mbl.)